Johann August Friedrich Holtzhausen (spotykamy również pisownię Holzhausen) urodził się 4 marca 1768 roku w Ellrich k. Nordhausen, małym miasteczku w górach Harzu, w rodzinie bardzo skromnego rzemieślnika. Zaczynał pracę w kopalni srebra jako górnik, a później ślusarz odpowiedzialny za konserwację maszyn w miejscowości Andreasberg. Jego uzdolnienia zwróciły uwagę hrabiego Redena i w marcu 1792 roku Holzhausen objął nadzór nad maszynami służącymi do odwadniania kopalń i pracującymi już na Śląsku.

Przed przyjęciem tego stanowiska podjął się Holtzhausen nauki w Hettstett, gdzie starszy radca górniczy Bückling w roku 1785 zbudował pierwszą w Prusach maszynę parową. Ostatecznie w marcu 1792 przejął nadzór nad maszynami pracującymi już na Śląsku. Tarnogórska kopalnia była od dawna wyjątkowo narażona na działanie wody. Przy pomocy koni, których roczne utrzymanie kosztowało 12–15 tysięcy rocznie, nie potrafiono się uporać z tym problemem. Dlatego też w roku 1787 zastosowano sprowadzoną z Anglii maszynę ogniową, którą w latach 1790–1791 uzupełniono dwoma innymi, częściowo zbudowanymi w Niemczech, umieszczając je w tarnogórskiej Kopalni Fryderyk (Friedrichgrube). Ostatnia z nich była jeszcze używana, kiedy pojawił się tam Holzhausen.

W 1808 roku Holzhausen został mianowany inspektorem i objął w gliwickiej hucie kierownictwo warsztatów produkujących maszyny parowe. Nadzorował również wszystkie maszyny parowe górnośląskich zakładów górniczych i hutniczych. Od roku 1795 aż do śmierci zbudował ponad pięćdziesiąt maszyn parowych o mocy około 800 koni mechanicznych. Początkowo były to maszyny atmosferyczne i jednosuwowe w układzie Watta, następnie dwusuwowe parowe maszyny przemysłowe, również w oparciu o rozwiązania Watta. Na Górnym Śląsku powstała też pierwsza zbudowana przez Holtzhausena maszyna parowa, wykorzystywana od 1801 roku w Westfalii do utrzymania poziomu wód kopalnianych w Kopalni Voilmond pod Langendreer. Stała się ona wzorem dla budowanych później maszyn. Natomiast w Berlinie maszyny parowe wykorzystywano przede wszystkim jako urządzenia napędowe w warsztatach czy przędzalniach. Ich instalowanie zlecono właśnie Holtzhausenowi co było dowodem zaufania do jego wiedzy i osiągnięć. Również w Saksonii i wszędzie tam, gdzie pojawiała się budowa maszyn parowych, są ślady jego działalności. Jednym z ostatnich zadań była budowa maszyny we Wrocławiu dla miejskich wodociągów. W uznaniu wielkich zasług król Fryderyk Wilhelm III mianował go 9 marca 1825 roku dyrektorem maszynowym.

Mimo wszystkich wyróżnień August Holtzhausen pozostał prostym i skromnym człowiekiem. W znanych dzisiaj oficjalnych dokumentach tylko raz pojawia się jego nazwisko w roku 1810 z okazji wyborów władz miejskich. Urzędu radnego jednak nigdy nie pełnił, był jedynie prowizorem gminy ewangelickiej. Kiedy zbierano datki na remont dachu Kościoła Wszystkich Świętych Holtzhausen – sam protestant – zaangażował się najbardziej spośród pracowników Królewskiej Huty w Gliwicach.

Zmarł na udar mózgu 1 grudnia 1827 roku. Miejsce ostatniego spoczynku znalazł na Cmentarzu Hutniczym – pierwszy żeliwny grobowiec zaprojektował jego zięć Beyerhaus, jednak grobowiec ten uległ zniszczeniu w pierwszych latach XX wieku.

Ożenił się z Christianą Zweigel (8.09.1771 – 13.08.1835), córką lekarza powiatowego w Tarnowskich Górach, mieli dwóch synów i dwie córki.

Henriette – ur. 18.04.1801 r., wyszła za mąż za F.L.Beyerhausa wybitnego modelarza gliwickiej huty

Fritz –         ur. 10.09.1805 r.

Carl –         ur. 20.07.1810 r.

Sophie –    ur. 5.04.1812 r., wyszła za mąż za inspektora maszynowego Carla Schotteliusa

u góry wnuczki A.F. Holtzhausena, od lewej strony: p. Beyerhaus (ur. Holtzhausen), p. Rudziński (ur. Schottelius), pani pastorowa Kindler (ur. Holtzhausen)

Poniżej od lewej strony: NN, p. Sophie Schottelius (ur. Holtzhausen) – córka, p. Henriette Beyerhaus (ur. Holtzhausen) – córka,

panna Minna Schottelius – wnuczka

źródło: Muzeum w Gliwicach, fot. W. Beermann, lata 60. XIX w.

Holtzhausen urodził się 4. marca 1768 roku w Ellrich, małym miasteczku w górach Harzu. Podjął się zawodu górnika, stając się odpowiedzialnym za konserwację maszyn w miejscowości Andreasberg. Były to raczej sztuka „konna“ aniżeli „ogniowa“. Młody maszynista musiał się dobrze spisać, gdyż jego przełożeni wskazali właśnie na niego, kiedy hrabia Reden, twórca górnośląskiego przemysłu hutniczego, poszukiwał inspektora do spraw maszyn na obszarze Tarnowskich Gór. Aby móc podołać temu zadaniu, podjął się Holtzhausen nauki w Hettstett, w krórym starszy radca górniczy Bückling w roku 1785 zbudował pierwszą w Prusach maszynę parową, wykorzystując swoją zdobytą w Anglii wiedzę. Nauka ta jednak musiała ulec skróceniu, kiedy w marcu 1792 okazało się koniecznym przejęcie nadzoru nad maszynami pracującymi już na Śląsku. Nie było to łatwa funkcja. Tarnogórska kopalnia była od dawna wyjątkowo narażona na działanie wody. Przy pomocy koni, których roczne utrzymanie kosztowało 12–15 tysięcy rocznie, nie potrafiono się uporać z tym problemem. Dlatego też w roku 1787 zastosowano sprowadzoną z Anglii maszynę ogniową, którą w latach 1790-1791 uzupełniono dwoma innymi, częściowo zbudowanymi w Niemczech, umieszczając je w tarnogórskiej Kopalni Fryderyk (Friedrichgrube). Ostatnia z nich była jeszcze używana, kiedy pojawił się tam Holtzhausen. Jej budowniczy, mistrz Friedrich musiał z powodu niezgody z Urzędem Górniczym w Tarnowskich Górach ustąpić. W  tej sytuacji dalszą pracę nad maszynami kontynuował Holtzhausen. Jako instrumenty miał do dyspozycji proste narzędzia i niewyszkolonych pomocników. Holtzhausen uruchomił nie tylko maszyny kopalniane, ale rozpoczął budowę nowych maszyn parowych. Jednakże jeszcze przez lata radzić musiał sobie z niewystarczającymi materiałami. Podzespoły wytwarzano w miejscowości Mała Panew, po części pochodziły z innych znacząco oddalonych miejsc. Dopiero w 1806 roku zainstalowano w gliwickiej hucie urządzenie wiertnicze i toczące, i wówczas to podjęto wytwarzanie maszyn. Holtzhausen, którego w międzyczasie pruskie władze mianowały inspektorem ds. maszyn, został w roku 1808 powołany na stanowisko kierownicze owych warsztatów przy Hucie Gliwice. Nadzór nad wszystkimi maszynami parowymi górnośląskich zakładów górniczych i hutniczych pozostał nadal w jego rękach. Tak też miał teraz podwójne zadania do wypełnienia, ochronę śląskiego górnictwa przed zagrożeniem powodziowym oraz zaopatrywanie Niemiec w maszyny parowe.

Ponad pięćdziesiąt maszyn parowych o mocy około 800 koni mechanicznych udało się zbudować Holtzhausenowi od roku 1795 aż do jego śmierci. Początkowo były to maszyny atmosferyczne i jednosuwowe w ukadzie Watta, następnie dwusuwowe parowe maszyny przemysłowe, również w oparciu o rozwiązania Watta. Na Górnym Śląsku powstała też pierwsza zbudowana przez Holtzhausena maszyna parowa, wykorzystywana od 1801 w Westfalii do utrzymania poziomu wód kopalnianych w Kopalni Voilmond pod Langendreer. Stała się ona wzorem dla budowanych później przez westfalskiego cieślę, Dinnendahl’a następnych maszyn. Również huta w Sterkrade uzyskała możliwość wytwarzania własnych maszyn parowych dzięki uczniowi Holtzhausena. W Westfalii podobnie jak na Górnym Śląsku koniecznym było stosowanie wydajnych maszyn utrzymujących właściwy stan wód kopalnianych, aby mogło rozwijać się górnictwo. W Berlinie natomiast, gdzie maszyny parowe wykorzystywano przede wszystkim jako urządzenia napędowe w warsztatach czy przędzalniach, musiał je rząd bezpłatnie je udostępniać, gdyż obawiano się, że koszty ich utrzymania będą wyższe niż siły koni. To że ich instalowanie, a tym samym pokonanie uprzedzeń, zlecono właśnie Holtzhausenowi jest dowodem zaufania do jego osiągnięć i wiedzy. Tym samym uczestniczył on w pionierskim okresie budowy berlińskich maszyn parowych. Również w Saksonii, i wszędzie tam, gdzie pojawiała się budowa maszyn parowych, odnajduje się ślady działalności Holtzhausen’a. Jednym z ostatnich zadań była budowa maszyny we Wrocławiu dla miejskich wodociągów. Holtzhausen mimo swoich osiągnięć, które przyniosły mu uznanie i nominację na inspektora ds. maszyn, pozostał prostym i skromnym człowiekiem. Tak dalece angażował się w swoje przedsięwzięcia, że niewiele wiadomo o jego cechach na wskroś ludzkich.

W oficjalnych dokumentach, na ile do dziś znane, tylko raz pojawia się jego nazwisko w roku 1810 z okazji wyborów władz miejskich. Urzędu radnego jednak nigdy nie pełnił. Kiedy zbierano datki na remont dachu Kościoła Wszystkich Świętych zaangażował się Holtzhausen – sam protestant – wśród pracowników Królewskiej Huty w Gliwicach ze wszech miar. Ciekawy obraz Holtzhausena ukazuje list, którego oryginał znajduje się w Muzeum Górnośląskim w Gliwicach. Tutaj znajdują się też niektóre – podobnie jak we wrocławskim Głównym Urzędzie Górniczym – jego własnoręcznie sporządzone rysunki, świadczące o dbałości i dokładności jego pracy zawodowej. W samym środku swojej działalności został z niej wyrwany przez udar mózgu, wkrótce zmarł w grudniu roku 1827.

Dzieło jego żyje nadal. Prawie stu letnia przewaga, którą miała Anglia w budowie maszyn parowych, została w znacznej mierze dogoniona. Grunt został przygotowany, aby nie tylko mogły zaistnieć nowe ulepszenia maszyny parowej, lecz także aby można było wprowadzić z Anglii rewolucyjny wynalazek jakim była lokomotywa parowa. Pojawili się nowi ludzie, którzy rozwinęli w Niemczech dalszą produkcję maszyn, tworząc podstawy pod niemiecki przemysł. Niektórzy z nich osiągnęli sukces i sławę. Mierząc ilość osiągnięć i zbudowanych maszyn pozostaje Holtzhausen daleko za nimi. W obliczu historii znaczenie Holtzhausena nigdy nie zniknie. Zawsze pozostanie mu jako staremu mistrzowi godne miejsce w historii budowy maszyn w Niemczech.
           

  tłumaczenie: Sebastian Mrożek

Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach,
Oddział w Gliwicach

Die Gründung und Weiterenwickelung der Königsütte 1802–1902, SI 10, Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Gliwicach

nr 19 z 5.05.1840 r.

Miejsce ostatniego spoczynku znalazł na Cmentarzu Hutniczym – pierwszy żeliwny grobowiec zaprojektował jego zięć Beyerhaus, jednak grobowiec ten uległ zniszczeniu w pierwszych latach XX wieku, nie zachowała się również umieszczona później, żeliwna tablica.

Er wünschte sich auf dem Hüttenfriedhof in einem bescheidenes Grab beigesetzt zu werden. Eine kleine Tafel auf dem Sockel fertigte sein Schwiegersohn Beyerhaus an, der durch einem Bretterzaun umgeben war.

He wanted to be buried on the Steelworks’ Cemetery and he wished to have a quiet grave. A small plaque made of cast-iron was made by his son-in-law, Beyerhaus, the tomb was surrounded with a low, wooden fence.

Do dyrektora Królewskiego .... Maszyn
Pan Prof. Dr. Förster, ....
Gliwice, dn. 18.....

Szanowny Panie Dyrektorze

Dot. uprzejmego pisma z dnia 8. tego miesiąca

Przed paroma laty przewodniczący miejscowego Okręgu Związku Niemieckich Inżynierów, Pan .... Mueller, usiłował odnaleźć grób Holtzhausena na naszym ...., i wierzy, że dzięki .... miejsce tego grobu zlokalizował.

... naturalnie chronimy miejsce pochówku i docierające do Pana pogłoski, że jest ono w jakiekolwiek sposób zagrożone, są niezgodne z prawdą.
Jeśli Związek Niemieckich Inżynierów lub jakikolwiek inny zainteresowany chciałby to miejsce pochówku , które obecnie pozbawione jest jakiegokolwiek pomnika, w sposób godny urządzić i oznakować, to będę to przedsięwzięcie wspierał.

Na koniec pozwolę sobie jeszcze zwrócić uwagę na to, że cmentarz hutniczy jest całkowicie w posiadaniu miejscowej państwowej huty i pastor Schmidt nie ma z jego administracją nic wspólnego.

Z poważaniem
oddany
Arns

Na odnalezionym na cmentarzu hutniczym grobie A.F. Holtzhausena należy umieścić prostą tablicę z żeliwa z następującym napisem:

dla odlewni maszyn
dla wydziału budowlanego

}

do szybkiego przekazania do realizacji 

Powstałymi kosztami należy obciążyć wyłącznie hrabiowską Fundację Einsiedla
dla kasy do wiadomości
Do zwrotu po czterech tygodniach

Referent: Pan asesor górniczy

Pismo I.Nr 3324 dot. wykonania tablicy nagrobkowej dla inspektora maszynowego Augusta Holtzhausena, które 25. kwietnia miało zostać ponownie przedłożone, jest jeszcze nie załatwione.
Pismo to, z czterotygodniowym okresem na załatwienie, było od 28. marca w obiegu w ??? (G.,Gl., Pow. u Fes. Ks.) i obecnie znajduje się w ??? (P.-F.)
Gliwice 25. kwietnia 1912

Registratura

Ukończenie tablicy nastąpi w sobotę 4. maja